Fiil Çatısı, bir cümlede işi yapan (özne) ve yapılan işten etkilenen (nesne) ögelerin durumu hakkında bilgi verir. Bu sayede cümleyi ögelerine ayırıp uzun uzadıya incelemeye gerek kalmaz. İşte, 8. sınıf Fiilde Çatı konu anlatımı:
8. Sınıf Fiilde Çatı
A) Öznesine Göre Fiilde Çatı
1) Etken Çatılı Fiiller
İşi yapanın belli olduğu cümlelerde görülür. Öznesi gerçektir. (Açık ya da gizli.) Bu tür fiiller “birileri tarafından” sözüyle okunamaz.
Örnekler
Görevliler bahçeyi temizliyordu. (“Birileri tarafından temizliyordu.” cümlesi anlamsız olduğu için etken fiildir.)
Kalemimi dışarı attı. (“Birileri tarafından attı.” anlamsız olduğu için etkendir.)
Sahadaki oyuncuyu çağırdı.
2) Edilgen Çatılı Fiiller
İşi yapanın belli olmadığı cümlelerde görülür. Bu tür fiiller -l ya da -n çatı eklerinden birini alır ve “birileri tarafından” sözüyle okunmaya uygundur. Ayrıca özne gerçek değil, sözdedir.
Örnekler
Bahçe temizlendi.
Kalemim dışarı atıldı.
Sahadaki oyuncu çağrıldı.
Not: Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi sözde özneler işi yapan değil, yapılan işten etkilenen durumdadır.
Not: Öyle fiiller vardır ki bazı cümlede etken, bazılarında ise edilgen çatı özelliği kazanır. Hata yapmamak için cümleyi önce baştan sona kadar okumak, sonra fiili “birileri tarafından” sözüyle tekrar okumak, ona göre değerlendirmek gerekir.
Örnekler:
Kadına yol vermek için kenara çekildi. (Etken)
Arızalı araba yolun sağına çekildi. (Edilgen)
Aynanın karşısında süslendi. (Etken)
Okul, etkinlik için süslendi. (Edilgen)
B) Nesnesine Göre Fiilde Çatı
1) Geçişli Çatılı Fiiller
Nesneyi kabul eden fiillerdir. Bu tür filler “onu” sözcüğüyle okunabilir.
Örnekler
Onun için bir hediye aldım. (“Onu aldım” cümlesi anlamlı olduğu için geçişlidir.)
Sana yaşadıklarımı anlatacağım. (“Onu anlatacağım.” geçişlidir.)
Not: Bazı cümleler nesne olmamasına rağmen fiil “onu” sözcüğüyle okunduğu için geçişli sayılır.
Örnek: Şehrin tüm kitapçılarında gün boyu hiç üşenmeden aramıştım. (Cümlede nesne yoktur ancak “Onu aramıştım” anlamlı olduğu için geçişli sayılır.)
2) Geçişsiz Çatılı Fiiller
Nesneyi kabul etmeyen fiillerdir, “onu” sözcüğüyle okunamaz.
Örnekler
Odasına geçip biraz uyudu. (“Onu uyudu” anlamsız olduğu için geçişsizdir.)
Kalemi bana verip gitti. (“Onu gitti” anlamsız, geçişsizdir.)
Uyarı: Bazı fiiller cümlede kazandığı anlama göre geçişli veya geçişsiz olabiliyor. Hata yapmamak için cümleyi baştan sona kadar okuyalım, sonra fiili “onu” sözcüğüyle okuyup anlamda bozulma olmuş mu diye kontrol edelim.
Örnekler:
Dolmuş az önce buradan geçti. (Geçişsiz)
Yarışmada arkadaşını geçti. (Geçişli)
Fiilde Çatı – Önemli Bilgiler
1) Fiil yüklemli cümlelerin çatısı varken isim yüklemli cümlelerde çatı özelliği aranmaz.
Örnek: Aldığımız elmaların içinde kurt vardı. (İsim yüklemli olduğu için cümlede çatı özelliği aranmaz.)
Uyarı: İsimden türeyip fiil olan sözcüklerde çatı özelliği aranabilir.
Örnek: Gömleği zamanla pembeleşmiş. (“pembe” sözcüğü isim olsa da “-leş” yapım ekini alarak fiile dönüşmüştür. Çatı özelliği aranır. Hatta öznesine göre etken, nesnesine göre geçişsiz olduğunu söyleyebiliriz.)
2) Fiilde çatı ekleri (-l, -n) fiilden fiil yapan eklerdir, buna dikkat edelim.
Örnek: Fidanları suladı. (“suladı” fiilinde “-l” çatı eki yoktur çünkü “su” isimdir. Buradaki “-la” isimden fiil yapan yapım ekidir.)
3) Bazı etken çatılı fiiller -l ya da -n eklerinden birini alsa bile öznesi gerçektir, yani işi yapan bellidir. Bunlara “dönüşlü” çatı da denir. Bu tür fiillerin olduğu cümlelerde özne hem işi yapan hem de yaptığı işten etkilenen bir ögedir. Başka bir ifadeyle yapılan iş özneye geri dönmektedir.
Örnek 1: Çocuk, işi yapmak için hevesle öne atıldı.
Açıklama: “-l” çatı ekini almasına rağmen çocuk öne atılma işini kendisi yaptığı için gerçek özne durumundadır. Bu yönüyle etken çatı sayılır ayrıca buna “dönüşlü çatı” da denir.
Örnek 2: Pikniğe gideceğini duyunca çok sevindi.
Açıklama: “-n” çatı ekini almıştır ama sevinen kişi bellidir. Öznesi gerçek olup “sevindi” fiili etken çatılıdır. Aynı zamanda “dönüşlü” olarak da kabul edilebilir.
4) Etken çatılı bazı fiiller “-ş” ekini alarak bir işin karşılıklı ya da birlikte yapıldığı anlamını taşıyabilir. Bu tür fiillere “işteş” çatı da denir.
Örnekler:
Gençler konuyu aralarında tartıştı. (Karşılıklı)
Bir süre sessizce bakıştılar. (Karşılıklı)
Anlaşmazlık çıkınca dövüştüler. (Karşılıklı)
Kuşlar bir anda uçuştu. (Birlikte)
Sesi duyan çocuklar sağa sola kaçıştılar. (Birlikte)
Sıkça Sorulan Sorular
Evet, çıkma ihtimali olan dil bilgisi konularından biridir.
Özne ve nesnesine göre olmak üzere iki ana kategoriye ayrılır.
8. sınıftan itibaren işlenen dil bilgisi konusudur.
Evet, fiilden fiil yapan yapım ekidir.
Hayır, geçişsizdir.
Cümlede bildirdiği anlama göre değişir.
Örnekler:
Dedem Bu hayatı sen yaşıyorsun. (geçişli)
Geçen sene bu günlerde dedem henüz yaşıyordu. (geçişsiz)
