Sözcük türü olarak iş, oluş ve durum anlamı bildiren fiiller bazen temel, bazen de yan cümleyi oluşturur ancak neyi oluşturursa oluştursun hep yargı bildiren bu tür sözcükler aslında cümlenin omurgası olabilecek öge, yani yüklem, olabiliyor. Bu sayede özne ve nesnenin hangi tür olduğu anlaşılabilir. Mesela bazı fiilden dolayı cümlede gerçek ya da sözde özne olabileceği ya da nesnenin gelip gelmeyeceği anlaşılabilir. İşte, TYT fiilde çatı konu anlatımı:
TYT Fiilde Çatı
A) Öznesine Göre Çatılar
1) Etken Çatı (Etken Fiil)
Eylemi yapan bellidir.
Yapılan eylem, özne tarafından gerçekleşmiştir.
Cümle içinde söylense de söylenmese de gerçek özne kullanılır.
Fiil “birileri tarafından” sözüyle okunamaz.
Örneğin “Çocuklar bahçede kovalamaca oynuyordu.” cümlesinde “oynuyordu” fiili “birileri tarafından sözüyle okunamaz. Çünkü işi yapan bellidir (çocuklar). Başka bir örnek daha verelim: “Bayram harçlıklarıyla kendine güzel bir kıyafet aldı.” cümlesinde özne gizli haldedir ancak işi yapan belli olduğu için “aldı” fiili etkendir.
Örnekler
Kendisiyle alay ettikleri için çok kızdı.
Her bir not için birer satır boşluk bırakın.
Saatlerce yemek yemediği için çok acıkmıştı.
İçeri girer girmez montu girişteki dolaba astı.
Sana söylediklerimi harfiyen yazar mısın?
Görevli sıra sıra gezip katılımcıların evraklarına baktı.
Umutsuz olduğum durumda başarılı insanların hayatını okurum.
Metindeki yazım yanlışlarını düzeltip metni editöre gönderdim.
2) Edilgen Çatı (Edilgen Fiil)
Eylemi yapan belli değildir.
Özne gerçek değil, sözdedir.
Fiil “-l ya da -n” çatı eklerinden birini alır ve “birileri tarafından” sözüyle okunabilir.
Örneğin “Ağaçların kuruyan dalları budandı.” cümlesinde “budandı” fiilini “birileri tarafından” ifadesiyle okuyabiliyoruz. Çünkü budama işini yapan belli değil.
Örnekler
Eskimiş kıyafetler bir kenara atıldı.
Kazalı araçlar kenara çekildi.
Bahçedeki yapraklar itinayla temizlendi.
Bu konu daha önce de anlatıldı.
Açılmayan şemsiyeler koliye bırakıldı.
Törende üç şiir ve bir düz yazı okundu.
Fuarda yeni araçların tanıtımı yapıldı.
Ağaçtaki cevizler üç günde toplandı.
3) Dönüşlü Çatı (Dönüşlü Fiil)
Tıpkı edilgen fiil gibi “-l ya da -n” çatı eklerinden birini alır.
Gerçek özneyi kabul eder. Bu nedenle “birileri tarafından” sözüyle okunamaz.
Özne hem işi yapan hem de yaptığı işten etkilenen bir ögedir.
Yapılan iş özneye geri döner.
Örnekler
Kendisini dinlemediğiniz için çok kırılmış.
Sonuçlarımın iyi çıktığını duyunca anneme sarıldım.
Arkadaşının kazasını duyunca üzüldü.
Poşetteki ekmek birkaç gün sonra küflendi.
Kiralık araba düğün için güzelce süslendi.
Evimiz geçen yaz iki günde boyandı.
Deniz suyu kayalıkların gerisine çekildi.
Kullanıldığı cümleye göre edilgen ya da dönüşlü olabilen fiillere dikkat
Edilgen ve dönüşlü çatılar “-l ya da -n” çatı ekini alabilir. Bu nedenle ayırt etmekte zorlanan olabilir. Bunların aralarındaki önemli farklardan biri de şudur: Edilgen çatılı fiilin sözde özne, dönüşlünün de gerçek özneyi kabul etmesidir. Ayrıca edilgen çatının “birileri tarafından” sözüyle okunabildiğini dönüşlünün de okunamadığından bahsettim. Dönüşlü çatılarda özne hem işi yapan hem de yaptığı işten etkilenen bir ögedir ancak edilgen çatıda özne işi yapmaz, yapılan işten etkilenir.
Örnekler
Senin için her türlü zorluğa katlandım. (Dönüşlü)
Ütülenen gömlekler, renklerine göre katlandı. (Edilgen)
Oğluna kızan kadın, mutfakta bir süre söylendi. (Dönüşlü)
Gittiğimiz düğünde hareketli şarkılar söylendi. (Edilgen)
Kaldırımda yürüyen adam birden kenara çekildi. (Dönüşlü)
Kazalı araç yolun sağına çekildi. (Edilgen)
Sporda terleyen çocuk bir süre sonra yıkandı. (Dönüşlü)
Yeni doğan bebek dün yıkandı. (Edilgen)
Uyarı: Yukarıdaki cümle çiftlerinde ortak kullanılan fiiller, kazandığı anlama göre edilgen ya da dönüşlü çatı olmuştur. O yüzden bir fiilin çatısı cümleden bağımsız değerlendirilmemeli.
4) İşteş Çatı (İşteş Fiil)
Birden çok özne tarafından gerçekleştirilir
Eylemin karşılıklı ya da birlikte yapıldığı anlamını bildirir.
Bu fiiller”-ş” çatı ekini alır.
Tıpkı etkenler gibi gerçek (açık ya da gizli) özne bulundurur.
Örnekler
Tiyatronun komik bir sahnesinde izleyiciler kısık sesle gülüştü. (birlikte)
Uzun süre birbirini görmeyen eski dostlar yemekten önce selamlaştı. (karşılıklı)
Araba lastiği patlayınca ağaçtaki kuşlar birden uçuştu. (birlikte)
Aralarında tartışan gençler bir süre sonra dövüştü. (karşılıklı)
Birçok işçi servis gelene kadar durakta bekleşti. (birlikte)
Kurbanlık koyun için iki taraf hararetle tokalaştı. (karşılıklı)
Sabah sporu için gençler stadyumda koşuşturuyordu. (birlikte)
B) Nesnesine Göre Fiilde Çatı
1) Geçişli Çatı (Geçişli Fiil)
Nesne alabilen fiillerdir.
Anlamına göre iş (kılış) bildirir.
Bu tür fiiller “onu” ya da “neyi?” sözcüğüyle okunur.
Örnekler
Daha dün anlattığım konuyu unutmuşsun.
Üşüdüğü için ablasının hırkasını giydi.
Deneme sınavında çözemediği soruları sordu.
Gönlünü almaya çalışan arkadaşını affetti.
Yıllardır görmediğim akrabamı hemen tanıdım.
Konunun en zor kısmını sonunda anladım.
Yarışmadaki zor soruları bile bildi.
Kimseye haber vermeden toplantıyı terk etti.
Uyarı: Bazı geçişli fiillerin yüklem olduğu cümlelerde nesne olmayabilir ama bu onların nesneyi kabul etmediği anlamına gelmez. Aşağıda nesnesi olmayan geçişli fiiller, cümlede kullanılmış. Yanlarındaki paranteze uygun nesneler yazılmıştır.
Örnekler:
Mağazanın önünden geçerken gördüm. (onu)
Herkesin yanında ve telaşla anlattı. (olayı)
Bol suyla yıkayıp küçük tencerenin içine koydu. (sebzeleri)
2) Geçişsiz Çatı (Geçişsiz Fiil)
Nesne almayan fiillerdir.
Anlamına göre durum bildirir.
Bu tür fiiller “onu” ya da “neyi?” sözcüğüyle okunamaz.
Örnekler
Depodaki su günden güne azalıyordu.
Dışarıda çalıştığı için çok yorulmuş.
Çalışma yapmak için odasına gitti.
Kitabın ön sözünü okumak için sandalyeye oturdu.
Yolun karşısındaki markete doğru ilerledi.
Bu şekildeki dayatmacı tavırların sana yakışmadı.
Takım, üst tura çıkamayınca çok üzüldü.
Bulutların dağılmasıyla güneş tekrar göründü.
Taktik: Geçişsiz fiillerin yüklem olduğu cümlelerde yükleme “ne?” sorusu sorulduğunda ortaya çıkan öge nesne değil, özne olur.
3) Oldurgan Çatı (Oldurgan Fiil)
Geçişsiz çatılı eylemler “-r, -t, -tır” eklerinden birini alarak geçişli hale gelir.
Örnekler
Bavula sığmayan eşyaları çıkardı.
Daldaki olgunlaşmış elmaları kopardı.
Bebeği ninni söyleyerek yatırdı.
Elindeki oyuncağı alınca çocuğu ağlattı.
Aniden çıkan gürültü hepimizi korkuttu.
Dolaptaki yemeği hemen pişirdi.
Anlattığı bir olayla salondakileri güldürdü.
İtfaiye ekipleri yoğun uğraşla yangını söndürdü.
4) Ettirgen Çatı (Ettirgen Fiil)
Geçişli çatılı eylemlerin “-r, -t, -tır” eklerinden birini alarak geçişlilik derecesinin artmasıdır.
Bu fiillerin bulunduğu cümlede özne işi kendisi yapmaz, başkasına yaptırır.
Örnekler
Çocuğa bol köpüklü ayran içirdi.
Yaşanan olayı Cemal’e söyletti.
Sırası gelen öğrencilere şiir okuttu.
Odada bağırdığı için haberleri kimseye dinletmedi.
Trafik yoğun olduğu için yolcuları durakta bekletti.
Yaşanan olayı görevliye tutanakla yazdırdı.
Not: Oldurgan ve ettirgen çatılı fiiller geçişli çatılı gibi nesne alabilir.
Not: Ettirgen çatılı fiiller, sondaki “-r, -t, -tır” ekini almadan önce ya geçişlidir ya da oldurgandır. Yani ettirgen fiiller bazen bu “-r, -t, -tır” eklerinden ikisini alabilir.
Örnekler: beklettir, içirt, uyuttur ya da koşturt gibi örnekler.
Dikkat: -l ve -n çatı ekleri nesneyi kabul etmez. Bu yüzden edilgen ve dönüşlü çatılı fiiller -r, -t, -tır çatı ekini almadığı sürece geçişsiz sayılır.
Önemli Notlar
İsimlerde Çatı Özelliği Aranmaz.
Örnek: Aramızda yarışmaya gönderilecek kişi sensin. (Altı çizili yüklem, isim olduğu için çatı özelliği aranmaz.)
İsim soylu sözcükler yapım eki alıp fiil olursa çatı özelliği aranır.
Aşağıda altı çizili yüklemlerin kökü isim olsa da yapım eki alarak fiile dönüştüğü için çatısından bahsetmek mümkün.
Örnekler:
Deterjanın temas ettiği gömlek hemen pembeleşti. (Etken / Geçişsiz)
Duvar, zamanla mavileşmiş. (Etken / Geçişsiz)
Fiil gibi görünen ama isim olan sözcüklere dikkat.
Bu tür sözcükler fiil gibi görünebilir. Hata yapmamak için cümlenin tamamını okumak, ona göre değerlendirmek gerekir. Aşağıda yüklem durumundaki “aldı” sözcüğünün cümledeki kullanımına göre nasıl değiştiğini göreceksiniz.
Örnekler:
Köy çocuklarının yüzü soğuktan al aldı. (İsim yüklemi olduğu için çatı özelliği aranmaz.)
Memleketten gelen koliyi kargodan aldı. (Etken / Geçişli)
Devrik Cümlelere Dikkat
Cümle sonundaki her sözcük yüklem olmayabilir. Yani bazen karşınıza devrik cümle çıkabilir. Örneğin: “Komikti dünkü seminerde anlatılanlar.” cümlesinde “anlatılanlar” sözcüğü fiil soylu sözcüktür ancak yüklem değil. Yüklem durumunda olan “komikti” sözcüğü isimdir ve onun da çatı özelliği olmaz.
Birleşik yapılı fiillere dikkat edin.
Bu tür fiiller bütün halde değerlendirilmeli. Yani “onu” ya da “birileri tarafından” sözüyle denenecekse o fiillerin hepsi okunmalı. Örneğin “Kafamı ütüledi.” sözcüğü deyim olduğu için birleşik yapılıdır. O yüzden “onu ütüledi” diye okunamaz, “onu kafamı ütüledi” diye okunmalı. Zaten anlamsız olduğu için geçişsiz çatılı olduğunu söyleyebiliriz.
Aşağıda “aldı” ve “kopardı” sözcüklerinin deyimleşmiş ve deyimleşmemiş yapılarına örnekler verdim. Kullanıma göre çatı özelliğinin nasıl değiştiğini göreceksiniz.
Örnekler:
Özür dileyerek gönlünü aldı. (Etken / Geçişsiz)
Pazardan fasulye ve domates aldı. (Etken / Geçişli)
İsteği olmayınca bir bardak suda fırtınalar kopardı. (Etken / geçişsiz)
Aldaki meyveleri özenle kopardı. (Etken / Geçişli)
Yüklem olan sesteş ve kökteş sözcüklere dikkat edelim hatta bunların cümlede kazandığı anlama bakalım çünkü bunlardan birinde çatı özelliği aranırken diğerinde aranmaz.
Örnekler:
Yola çıkan otobüs buraya iki saatte vardı. (Fiil)
Masada karalama kâğıdı ile bir ajanda vardı. (İsim yüklemi olduğu için çatı aranmaz.)
Tahtadaki açıklamaları sessizce yazdı. (Fiil)
Sanırım mevsimlerden yazdı. (İsim)
Dolaptaki yoğurt zamanla ekşidi. (Fiil)
Olgunlaşmamış mandalinalar henüz ekşiydi. (İsim)
Fiilde Çatı ekleri olan “-l, -n, -ş, -r, -t, -tır” fiilden fiil yapan yapım ekleridir. Bu nedenle edilgen, dönüşlü, işteş, oldurgan ve ettirgen çatılı fiiller başka sözcüklerle birleşmemişse türemiş yapılıdır.
Sıkça Sorulan Sorular
Fiilin aldığı ek ve cümledeki kullanıma göre özne veya nesneye üzerindeki etkisidir.
-l, -n, -ş, -r, -t, -tır eklerini alır.
Fiiller özne ve nesne üzerindeki etkisine göre farklı çatılara ayrılır ancak bir fiili önce “onu” sözcüğüyle okuruz yani nesnesine göre inceleriz. Anlamlıysa aldığı eke bakarız. Daha sonra öznesine göre değerlendiririz. İşi yapan belli mi yoksa belli değil mi? Daha detaylı bilgi yukarıdaki açıklamada var.
