Bazı yönleriyle birbirine benzeyen temel anlam ile yan anlam, sorularda bazen birbiriyle karıştırılıyor. Ayrıca bir sözcüğün kaç farklı anlamda kullanıldığı ile ilgili çıkan soru tiplerinde yanlışın en önemli sebeplerden biri de temel anlam gibi görünmesine rağmen yan anlamın iyi ayırt edilmeyişidir. Bu nedenle bu konuyu detaylarıyla anlatmak, aralarındaki farkı gözler önüne sermek için bu yazıyı oluşturdum. İşte, temel ve yan anlam:
Temel ve Yan Anlam
Temel Anlam
Bir sözcüğün aklımızda uyandırdığı ilk anlamıdır. Başka bir ifadeyle kelimelerin sözlükteki anlamına temel anlam denir. Aşağıdaki cümlelerde başka sözcükler de gerçek anlamda kullanılmış ancak yan anlamlarıyla karşılaştırma yapmanız için özellikle bazı sözcüklerin altını çizdim.
Örnekler
Ateşin etrafında oturup ısınmaya çalıştık.
Doktor, dişleri kontrol etmek için hastanın ağzını açmasını istedi.
Karşısında tilki gören horoz birden kanatlarını açtı hatta uçmaya başladı.
Sıraya girmeyen adamın sırtına dokunup onu uyardı.
Başında çiçeklerle süslenmiş güzel bir taç vardı ancak kimse onunla ilgilenmedi.
Kolunu uzatıp en alttaki elmayı kopardı.
Onu ilk gördüğümde çok şaşırmıştım çünkü burnundaki sivilce onu farklı bir hale getirmişti.
Yüzündeki izlerden kızamık olduğu anlaşılıyor.
Yan Anlam
Bir sözcüğün temel anlamından tamamen uzaklaşmadan kazandığı yeni anlamlardır.
Örnekler
Ateşlenen çocuğu hemen hastaneye götürdü.
Eti marine etmek için iki diş sarımsak kullandı.
Buradan uçağın kanatlarını net olarak görebiliyorduk.
Bıçağın sırtında irili ufaklı pas vardı.
Köy yoluna dönerken çeşmenin başında mola verdi.
Kazağın kollarında sökükler vardı fakat buna aldırış etmedi.
Ayakkabının burnuyla topa yavaşça vurdu.
Duvarın yüzündeki sıva çatlakları damar şeklindeydi.
Not: Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi yan anlam ile temel anlam arasında anlamsal bir ilgi var. Hatta bu ilgi benzetme düzeyindedir. Genellikle organ adları (baş, göz, yüz, burun, ağız, boğaz, sırt, bacak, ayak…) cansız varlıklara yüklenmiştir ancak organ adlarının dışında bazı sözcüklere de (ateş, yanmak, okumak, doğmak, ayırmak, düğme…) rastlanabilir.
Aralarındaki Fark Nelerdir?
Temel anlam, bir sözcüğün akla getirdiği ilk anlamıdır fakat yan anlam sözcüğün temel anlamdan tamamen uzaklaşmadan kazandığı yeni anlamdır. Yan anlamda kullanılan bir sözcük benzetme ilgisi kurarak yeni anlam kazanır.
“Yanmak” Sözcüğü
Sobaya attığı kütük hemen yandı. (Temel Anlam)
Güneşin altında çalışmaktan kollarım yandı. (Yan Anlam)
“Boğaz” Sözcüğü
İki gündür boğaz ağrısı çekiyor fakat doktora gitmiyor. (Temel Anlam)
Şişenin boğazından tutup içindeki yağı tabağa boşalttı. (Yan Anlam)
“Okumak” Sözcüğü
Kitabı okuduktan sonra iade edecekmiş. (Temel Anlam)
Üniversiteyi Samsun’da okudum. (Yan Anlam)
“Doğmak” Sözcüğü
Kardeşinin doğumuyla dünyalar onun oldu. (Temel Anlam)
Yarın güneşin doğuşuyla yola çıkacağız. (Yan Anlam)
“Ayırmak” Sözcüğü
Çürüyen elmaları diğerlerinden ayırdım. (Temel Anlam)
Bu takım elbiseyi düğün için ayırdım ancak onu giymek nasip olmadı. (Yan Anlam)
“Ayak” Sözcüğü
Ayağına kadar gelen dalganın bıraktığı köpükleri izledi. (Temel Anlam)
Masanın ayağını boyadıktan sonra sandalyelere bakacağım. (Yan Anlam)
“Göz” Sözcüğü
Çocuğun gözlerine bakıp ağlamaya başladı. (Temel Anlam)
Evrakları masanın gözüne bıraktım. (Yan Anlam)
“Düğme” Sözcüğü
Dar gelen gömleğin üstteki düğmesi düştü. (Temel Anlam)
Ayarları yapmak için kumandanın düğmesine bastı fakat kumanda çalışmıyordu. (Yan Anlam)
“Ağız” Sözcüğü
Ağzını açınca ön dişinin çürük olduğunu gördü ancak belli etmedi. (Temel Anlam)
Köprünün ağzında trafik kazası vardı. (Yan Anlam)
Not: Mecaz anlam, temel anlamdan tamamen uzaklaşır ancak yan anlamın temel anlamla bağlantısı vardır. Aşağıdaki örneklerde aralarındaki farkı ve bağlantıyı görebilirsiniz:
1. Örnek: “İnce Sözcüğü”
İnce kalemleri çizimler için kullanıyorum. (Temel Anlam)
İnce kumları bu alana ya da bina girişine dökecekler. (Yan Anlam)
Oldukça ince düşünceli biri ancak bu davranışı ona yakışmadı. (Mecaz Anlam)
2. Örnek: “Kesmek Sözcüğü”
Halının ucundaki saçakları kesip halıyı yıkadı. (Temel Anlam)
Hiç beklemeden arkadaşının konuşmasını kesti. (Yan Anlam)
Onunla olan arkadaşlığını hemen kesmelisin çünkü o sürekli yalan söylüyor. (Mecaz Anlam)
Sıkça Sorulan Sorular
Aralarında anlamsal bağ vardır fakat yan anlam, temel anlam sayılmaz.
Yan anlam, temel anlamdan tamamen uzaklaşmaz ancak mecaz anlam, temel anlamdan tamamen uzaklaşarak yeni ve soyut bir anlam kazanır.
Evet, yan anlamdaki her sözcük aynı zamanda gerçek anlamlıdır.
Temel anlamda kullanılan her sözcük gerçek anlam sayılır ancak gerçek anlamlı her sözcük temel olmayabilir.
